De accusatoire rechtspleging staat tegenover de inquisitoire rechtspleging.
Bij de accusatoire rechtspleging wordt de procedure ingesteld door de procespartij die hiertoe in de regel het uitsluitend initiatief heeft. Bij de inquisitoire rechtspleging wordt het proces ingesteld door de overheid, waarbij de overheid de bewijslast draagt.
De burgerlijke procedure is in wezen accusatoir al zijn er uitzonderingen waarbij in bepaalde burgerlijke procedures ook initiatiefrecht van het openbare ministerie toekomt. Doch in de regel komt het enkel een partij toe een burgerlijke procedure in te stellen en de procespartij draagt de bewijslast, zonder dat de overheid tussenkomt in burgerlijke geschillen.
Het vigerende Belgisch strafrecht is in wezen inquisitoir. Toch heeft ook in de strafprocedure accusatoire kenmerken, denk maar aan het initiatierecht in het kader van het onderzoek (wet Franchimont) en de klachtmisdrijven, naast de klacht met burgerlijke partijstelling voor de onderzoeksrechter.
Sommige procedures hebben een gemengd karakter zoals bv. het faillissementsrecht en de staat van de personen.
Deze uitleg is evenwel een simplificatie van een al te ingewikkelde problematiek nu bijna geen enkele procedure nog een louter inquisitoriaal of accusatoir karakter heeft.
In de burgerlijke procedure heeft de rechter in de regel een passieve rol. Hij ziet toe op het proces, hoort de argumenten van de partijen, wikt de door hen geleverde bewijzen en velt een oordeel. "da mihi factum, dabo tibi ius". (Geef mij (rechter) de feiten en de middelen ik geef u recht). Deze fundamentele regel wordt door veel jonge advocaten vergeten die onvoldoende beseffen dat de rechter beperkt is tot hetgeen gevorderd wordt en tot hetgeen hem als middel en bewijs wordt voorgebracht, zonder dat de rechter ultra petita (boven of naast de eis) recht mag spreken en slechts in zeer beperkte mate ambtshalve uitspraken kan doen.
De rechter vraagt de feiten, middelen, bewijzen en argumenten en spreekt recht. De procedure verloopt openbaar en tegensprekelijk met gelijkheid van wapens en gelijkheid van de partijen.
Merk op dat er een tendens bestaat om ook in de burgerlijke procedure de rechter een actievere rol te laten spelen.
In de inquisitoire procedure treedt het openbaar ministerie namens de gemeenschap op en niet namens de burgerlijke partij, die ter bewaring van haar belangen hiertoe zelf de nodige initiatieven dient te nemen. De overheid draagt de bewijslast en het onderzoek is principieel geheim. In de inquisitoire procedure is de voornaamste taak van de rechter niet te oordelen over de argumenten maar de waarheid te vinden.Hiertoe heeft de rechter een actieve rol
Het strafrechtelijk vooronderzoek en het gerechtelijk onderzoek verloopt behoudens de wet Franchimont en de rechten die deze aan de partijen verleent inderdaad grotendeels inquisitoriaal. Doch de procedure ten gronde voor de strafrechter accusatoir, weze het onder voorbehoud van het openbaar ministerie die nog steeds op de zelfde troon zit als de rechter, in het zelfde gebouw zetelt en met dezelfde rechter koffie drinkt in en andere toga dan de advocaat.
Hoe anders in de Common Law, waar een advocaat de ene maal voor de politie als vervolgende partij optreedt en de andere maal kan optreden voor een verdachte. Let wel in de Common Law bestaat er geen onafhankelijke onderzoeksrechter die à charge en à décharge het onderzoek leidt en is het niet aan de rechter om aan waarheidsvinding te doen maar wel om de bewijsmiddelen te beoordelen. Vandaar het belang van de privédetectives die in de Common Law op onderzoek uitgaan om onschuld of andere hypotheses te bewijzen. Wellicht kunnen we hierdoor beter de Amerikaanse en Britse advocatenseries begrijpen.
In de Common Law, waar er geen Openbaar Ministerie is en waar gewone rechters oordelen over huiszoekingen en voorlopige hechtenis verloopt de procedure dus eerder accusatoir.
De verwarring wordt soms groter wanneer een inquisitoire procedure wordt vergeleken met het begrip "Inquisitie" wat overigens niets meer dan onderzoek betekent.
Kwesties over de conformiteit van het geloof aan dit van de heerser werden inderdaad in de regel inquisitoir gevoerd. Maar heksenprocessen waren in de regel accusatoir waar de klager zich als burgerlijke partij zelf gevangen diende te zetten, naast en net zoals de vermeende heks, gelet op de gelijkheid der wapens. Later werd deze gevangenzetting vervangen door een borgsom en nog later door een borgsom bij de stelling van de burgerlijke partij voor de onderzoeksrechter. Ook vermeende heksen konden zichzelf in een accusatoir systeem gevangen laten zetten om hun onschuld in een accusatoire procedure te bewijzen tegen hun lasteraar.
In het continentaal Europa werd het accusatoire strafstelsel vervangen door en inquisitoriaal systeem met een georganiseerd openbaar ministerie en een juge d'instruction samen met de Franse revolutie.
Nu dit systeem van aard was om de dictatuur van de revolutie in stand te houden werd één en ander zeer vele malen afgezwakt tot ons huidig systeem dat zowel op burgerlijk vlak als strafrechtelijk vlak gemengd kan genoemd worden, weze het met de nadruk van het inquisitoriaal systeem op het gebied van het strafrecht en het accusatoir systeem op het gebied van het burgerlijk recht.