Samenvatting
Actio
Anders dan de meeste moderne rechtsstelsels, was het Romeinse burgerlijk recht niet georganiseerd rond geschreven wetten, maar rond een aantal standaardprocedures (actiones, enkelvoud: actio), die ieder een eigen onderwerp hadden.
De Romein die zijn recht wilde halen kon dus geen geschreven catalogus van rechten raadplegen, maar diende na te gaan of er een actio bestond, die, in geval van een succesvolle procedure, tot het door hem gewenste resultaat zou leiden.
Voor een overzicht van de talrijke actiones die elk sloegen op een afzonderlijke verbintenis of onrechtmatige daad, zie C. De Koninck, Beknopte Encyclopedie van het Romeins Recht, Maklu, 2000, p.6 en volgende
Actio in personam
Een actio in personam is in het Romeinse recht een vordering, waarin een bepaald recht jegens een bepaalde persoon wordt geclaimd, dit ter onderscheiding van een actio in rem.
De eiser in persoon stelt een vordering in tegen een persoon die volgens de eiser iets moet doen, niet doen of geven (facere, non facere, dare).
De vordering in personam wordt gesteld tussen één of meerdere personen die uit een delict of een contract gehouden is.
Kenmerkend voor een actio in personam is, dat, in geval de gedaagde de procedure verloor en niet aan de veroordeling voldeed, tenuitvoerlegging jegens zijn persoon kon plaatsvinden. In het vroege Romeins recht hield dit in dat de gedaagde ter dood gebracht werd of in slavernij in het buitenland gezonden werd. Later werd de veroordeelde gedaagde te werk gesteld ten behoeve van eiser, terwijl deze vorm van tenuitvoerlegging op zijn beurt verdrongen werd door inbeslagname en uitwinning van het gehele vermogen van de gedaagde.
Een typische actio in personam is een vordering tot betaling van een schuld, die jegens een bepaalde persoon, de schuldenaar, ingesteld wordt.
Actio in rem
De actio in rem is de Romeinserechtelijke beschrijving van een vordering bestaande uit een een recht dat op een specifieke zaak geclaimd, dit ter onderscheiding van een actio in personam. Het geclaimde recht kon zowel eigendom betreffen als een ander zakelijk recht. Dergelijke rechten op een zaak, die in principe tegen eenieder gelden, worden ook wel een absoluut recht genoemd.
Een actio in rem is de actie (vordering) waarbij de eiser stelt dat een zaak hem toebehoort, dat hij er het vruchtgebruik van heeft, dat hij een recht van overpad heeft, een recht van uitzicht over heeft of wanneer omgekeerd de tegenpartij een vordering stelt ter ontkenning van dit recht.
Kenmerkend voor een actio in rem is, dat deze niet gezien werd als een kwestie tussen een eiser en een specifieke tegenpartij, maar als een eenzijdig verzoek van de eiser aan de rechter om zijn rechten op een specifieke zaak vast te stellen. In de praktijk kwam aan een actio in rem meestal wel een wederpartij te pas, doch deze kon niet gedwongen worden om aan het proces deel te nemen.
Het belangrijkste voorbeeld van een actio in rem is de rei vindicatio, waarin de eigenaar van een zaak deze zaak opeist. Deze vordering is, naar Romeins recht, niet ingekleed als een recht van de eigenaar jegens de bezitter tot afgifte, maar als een recht van de eigenaar om zich (opnieuw) de macht over een bepaalde zaak te verschaffen, onverschillig bij wie deze zich bevindt.