Het Belgische recht maakt een duidelijk onderscheid tussen rechtsbekwaamheid, handelingsbekwaamheid en wilsongeschiktheid. Deze begrippen overlappen deels, maar hebben een eigen functie. Rechtsbekwaamheid bepaalt of men rechten kan hebben, handelingsbekwaamheid of men die rechten zelfstandig kan uitoefenen, en wilsongeschiktheid gaat over de feitelijke mogelijkheid een geldige wil te vormen.
Wanneer men het heeft over onbekwaamheid, worden vaak verschillende begrippen door elkaar gebruikt. Nochtans is het onderscheid cruciaal.
1. Rechtsbekwaamheid
Dit verwijst naar het vermogen van een persoon om titularis van rechten te zijn. Wie rechtsonbekwaam is, kan bepaalde rechten eenvoudigweg niet hebben. Absolute rechtsonbekwaamheden bestaan in ons recht niet; alle rechtsonbekwaamheden zijn relatief en beperken zich tot specifieke rechten of rechtshandelingen.
2. Handelingsbekwaamheid
Dit gaat over de mogelijkheid om rechten zelf en zelfstandig uit te oefenen. Een handelingsonbekwame kan wel titularis zijn van rechten, maar kan ze niet zelfstandig uitoefenen. Hier treedt een derde tussen (bijvoorbeeld een voogd of bewindvoerder). Handelingsonbekwaamheden kunnen zowel absoluut zijn (voor alle rechtshandelingen) als relatief (beperkt tot bepaalde handelingen).
3. Wilsongeschiktheid
Naast de juridische onbekwaamheid bestaat er ook de feitelijke onbekwaamheid: een persoon kan juridisch bekwaam zijn, maar door omstandigheden tijdelijk niet in staat zijn een geldige wil te vormen. Deze wilsongeschiktheid wordt gezien als een gebrek in de toestemming en kan leiden tot de nietigheid van de rechtshandeling.
Samenhang en spanningsveld
In het Belgische recht wordt handelingsonbekwaamheid beschouwd als een onweerlegbaar vermoeden van wilsongeschiktheid. Dit betekent dat zelfs als een handelingsonbekwame in een lucide moment wel degelijk in staat is een geldige wil te vormen, de rechtshandeling toch niet geldig is. Dat lijkt soms hard, maar wordt verantwoord vanuit het preventieve karakter van de bescherming.
Het onderscheid is praktisch relevant. Zo kan een testator juridisch handelingsbekwaam zijn, maar toch ongeldig beschikken indien bewezen wordt dat hij wilsongeschikt was op het moment van de handeling.
FAQ
Wat is het verschil tussen rechtsbekwaamheid en handelingsbekwaamheid?
Rechtsbekwaamheid bepaalt of men rechten kan hebben. Handelingsbekwaamheid bepaalt of men die rechten zelfstandig kan uitoefenen.
Kan iemand juridisch bekwaam zijn maar toch ongeldig beschikken?
Ja. Als die persoon op het ogenblik van de rechtshandeling wilsongeschikt is, ontbreekt geldige toestemming.
Waarom geldt handelingsonbekwaamheid als een onweerlegbaar vermoeden van wilsongeschiktheid?
Om de beschermingsfunctie van het statuut te waarborgen. Het zou de bescherming uithollen als men telkens zou moeten nagaan of de betrokkene toevallig luciditeit kende.
Is wilsongeschiktheid hetzelfde als handelingsonbekwaamheid?
Nee. Wilsongeschiktheid is feitelijk en kan leiden tot vernietiging van een rechtshandeling. Handelingsonbekwaamheid is juridisch en verhindert vooraf dat een geldige rechtshandeling kan ontstaan.