De term potestas in het Oude Rome duidt op de macht van de ene persoon over een andere persoon.
De patria potestas van de pater familias was de macht van de vader in het Romeinse recht die het ius vitae necisque (recht over leven en dood) van alle leden van de familia inhield. Deze macht werd enkel beperkt door morele regels zoals de morele verplichting voor tuchtiging of uitsluiting uit de familie een familieraad bijeen te roepen
De pater familias had het recht om zijn kinderen uit het huis te zetten, ze zelfs als slaaf te verkopen, ze bij de geboorte te verwerpen, hun huwelijk in vraag te stellen of te ontbinden.
De pater familias besliste bij de geboorte van het kind of hij het aanvaardde of verwierp, over het buitenzetten van nieuwgeborenen, hetzij om ze bastaarden. Hij kon ze zelfs verstoten vermoorden geestelijk gehandicapt of slechts meisjes waren. Het achterlaten van pasgeboren kinderen op publieke vuilnishopen was in de hele Romeinse wereld tot 374 n. Chr. legaal. De kinderen vervielen hierdoor in de dood of in het beste geval in slavernij.
Om als kind in leven te blijven was het nodig dat de vader aan wiens voeten ze bij de geboorte gelegd werden hen optilden (wat men suscipere of tollere noemde). Ze ontvingen, jongens op de negende, meisjes op de achtste dag (dies lustricus), hun naam en religieuze wijdingen en werden daarop in het ouderlijke huis opgenomen en onderricht.
De pater familias besliste over iedereen onder zijn dak op onbeperkte wijze, over hun denken en handelen. Het vermogen van alle personen die onder hem vielen was zijn vermogen. Het vermogen van zijn kinderen was zijn vermogen. De pater familias besliste over het lot van de schoondochters, hetzij uit financiële overwegingen omdat hun vermogen te klein bleek of omdat hij een betere partij klaar had, om financiële of politieke redenen.
De macht van de pater familias werd slechts beperkt door de censoren, meestal waren dit gewezen consuls.
De censoren hadden als taak het opmaken en bijhouden van de lijsten der burgers, en hun 'keuring' voor de militaire dienst, met bijbehorende schatting (census) van hun vermogen en hun indeling in vermogensklassen met evenredige politieke rechten op grond van deze schatting.
Uit de schatting ontwikkelde zich ook het toezicht op de zeden (regimen morum): zij konden burgers die zich misdroegen een berisping (nota censoria) toedienen en zelfs het stemrecht ontnemen, en equites uit de ridderstand stoten. Ook de samenstelling van de Senaat (Lectio senatus) werd mettertijd hun bevoegdheid (in de praktijk benoemden zij enkel om de vijf jaar opvolgers voor de vacante zetels!).
Verder hadden zij de aanbesteding van en het toezicht op openbare werken en gebouwen, waterleidingen en wegen, en ook de verpachting en verkoop van staatseigendom, en de verpachting van tol en andere indirecte belastingen waren hun opgedragen.
De censor had bovendien de bevoegdheid om patres familias die het te bont maakten, uit hun stand te zetten
De censor had bovendien de bevoegdheid om patres familias die het te bont maakten, uit hun stand te zetten. Aldus werd de patria potestas niet op dagelijkse wijze misbruikt, hoewel we in de bronnen toch enkele afzonderlijke gevallen vinden. De opmerkelijke positie van de pater familias kwam echter duidelijker naar voor in diens controle over het vermogen van de familia.
Doorheen de tijd ontstond de neiging de absolute autoriteit van de pater familias aan te tasten en rechten die theoretisch bestonden werden niet langer afgedwongen of opgedrongen aan anderen.
Gelijkaardige macht van de vader en soms de oudste man van de familie en soms de oudste oom in de familie vindt men nog terug in oudere culturen.
Maar in een veel recenter verleden tot de hervorming van de het huwelijksvermogensrecht in 1977 verloor een echtgenote het recht van het bestuur van haar vermogen aan haar man en haar man gehoorzaamheid diende te beloven bij het huwelijk. Deze herwonnen vrijheid droeg zij vaak met fierheid na het overlijden van haar man. Zij bleef het zwart niet alleen als rouwkledij dragen maar ook als teken van haar waardigheid. Zij gaf haar geërfde ondernemingen zelfs een nieuwe naam die begon met de letter V. van Veuwe (Champagne Veuve Clicquot, Champagne Veuve Durand, Veuve du Vernay, VGF, Veuve Gevaert fabrication.
Ook in tal van geschriften en instituten werd tot de jaren 70 de term gezinshoofd gebruikt.
In een archaïsche maatschappij staat de clan centraal. In een dictatuur de ideologie en het staatsbelang, In een moderne maatschappij het individu, de geëmancipeerde burger met vaak andere opvattingen, morele waarden, politieke ideeën, filosofische overtuigingen en religie dan die van de vader.
Deze evolutie is recenter dan men denkt. Cyriel Buysse beschrijft in zijn gezin van Paemel niets anders dan de opstand van de zoon tegen de vader, die het verlies van zijn vaderlijk gezag niet kan verwerken, de macht over het denken van zijn kinderen die in opstand komen, socialist worden niet verwerkt, tot hij enkel nog woedend stoofhout hakt en moeder hysterisch van de ene huilbui in de andere vlucht.
Maar het zullen de jaren 70 zijn die na mei 68 onder invloed van de culturele revolutie in China het gezag massaal in vraag zullen stellen en na een moeilijke roektocht met uitspattingen en groeipijnen zullen resulteren in een geëmancipeerde maatschappij. Waarbij er enkel nog sprake is van de ouderlijke macht tot het einde van de minderjarigheid en de ie man en vrouw op zelfde voet plaatsen.
Maar toch blijft in heel veel groepen de feitelijke vaderlijke macht of de poging tot patria potestas bestaan. Natuurlijk in andere culturen, maar ook in onze culturen en families met traditionele waarden, of die trachten vast te houden aan deze traditionele patria potestas, waarbij men als onderdeel van de vaderliefde de patria potestas dient te erkennen. Wordt deze niet erkend dan wordt zelfs de relatie en het contact in vraag gesteld.
Zij worden smalend baronieën geheten waarbij precies zij die de vaderlijke macht in alle morele aspecten, in onfeilbaarheid, blind ontzag en onderdanigheid in vraag stellen door de vaders precies de scheldnaam mijnheer de baron of mevrouw de baronnes worden genoemd, precies omdat het de baronnen waren die in de middeleeuwen onderworpen waren aan de graaf of de koning en heel wat interne conflicten toendertijd teruggingen de betwisting van het gezag tussen de baronnen en de koningen.