De Instituten of Elementen (Institutiones in het Latijn) van Gaius (Gaii Institutiones) zijn de vier oudste romeinsrechtelijke leerboeken die nu nog bekend zijn, uit circa 150 na Christus. Ze behandelen op systematische wijze de bronnen van de verbintenis.
Wie de schrijver "Gaius" is, blijft onbekend. "Gaius" was één van de meest verspreide voornamen in het Oude Rome. Zijn geboortedatum wordt gesitueerd rond A.D. 120 en zijn sterfdatum rond 178. Zij volledige naam is onbekend. Volgens sommige veronderstellingen kon hij zelfs een vrouw of van zwarte huidskleur geweest zijn. Hij was in zijn werk progressief en verdedige zowel vreemdelingen als vrouwen, waarbij hij pleiite voor de gelijkheid tussen man en vrouw.
Het werk van Gaius in 1816 in Verona herontdekt door B.G. Niebuhr. De huidige tekst is goeddeels terug te voeren op een zogenaamde palimpsest: een stuk perkament waarvan een oudere tekst was weggeschraapt om het, dure, perkament opnieuw te kunnen gebruiken. De palimpsest waarop nu bekende tekst is gebaseerd is de zogenaamde Codex Veronensis. Deze op perkament geschreven tekst dateert vermoedelijk uit ongeveer 500. In de zevende of achtste eeuw werd die tekst weggeschraapt en werd er een andere tekst overheen geschreven. Aan het begin van de negentiende eeuw is door het gebruik van chemicaliën de originele tekst leesbaar gemaakt. Later in de negentiende eeuw en aan het begin van de twintigste eeuw is de tekst aangevuld met fragmenten die op papyrus zijn gevonden in Egypte.
De bewerking van Gaius' Instituten tot de Institutiones Iustiniani maakt deel uit van het Corpus Juris Civilis uit de zesde eeuw.
De Instituten zijn eigenlijk een samenvatting van het recht voor de studenten die Gaius onderwees. Om hun aandacht vast te houden, maakte Gaius een schema waarin hij de verschillende onderdelen van het recht ordelijk plaatste.
De wetten en regels werden in vier categorieën opgedeeld:
• personen
Hierbij werd voor de personen vervolgens het onderscheid gemaakt of ze vrij of slaaf waren, of ze pater familias waren of nog onder ouderlijk toezicht stonden (geëmancipeerd).
• zaken
Hier wordt behandeld alles wat met thans goederen noemt, en die object van zakelijke rechten kunnen zijn.De diverse soorten rechten die bestaan en de wijze waarop deze kunnen ontstaan, teniet gaan en kunnen worden overgedragen wordt door Gaius behandeld.
• Verbintenissen
De verbintenissen worden onderverdeelde in (en dit was zeer vernieuwend)
contracten (contractus): verbintenis die vrijwillig overeengekomen (ex contractu)
Delictum (delict) verbintenis die voortvloeit voor uit een delict (ex delicto) zodat schadevergoeding verplicht is
• Acties (Procesrecht)
Hiermee werden niet zozeer actiones, acties in de zin van gerechtelijke stappen bedoeld, maar bijvoorbeeld een actie waarbij eigendom over een ding wordt geclaimd (vorderingen).
Deze vierdeling, personen, zaken, verbintenissen, en acties is tot vandaag herkenbaar in de meeste Europese rechtsstelsels.
Voor de Latijnse tekst klik hier